سرطان تخمدان از بیماری‌های مهم و شایع در بین خانم‌ها است. این بیماری می‌تواند در سنین مختلف بروز کند. بنابراین لازم است با انواع سرطان تخمدان و تفاوت آن در زنان جوان و مسن آشنا شوید. در این مقاله تلاش کردیم درباره اینکه «سرطان تخمدان چیست» توضیحات کاملی ارائه کنیم.
سرطان تخمدان چیست؟
سرطان تخمدان (Ovarian cancer) سرطانی است که از تخمدان‌ها یا لوله‌های فالوپ (لوله رحم) شروع می‌شود. تخمدان‌ها دو اندام کوچک و بیضی‌شکل در دستگاه تناسلی زنانه هستند. آن‌ها وظیفه نگهداری و آزادسازی تخمک‌ها را در طول سال‌های باروری را بر عهده دارند.
سرطان تخمدان زمانی به وجود می‌آید که سلولهای غیرطبیعی در تخمدان‌ها یا لوله‌های فالوپ رشد کنند و با تکثیر افسارگسیخته، به بخش‌های مختلف بدن گسترش پیدا کنند. تشخیص سرطان تخمدان گاهی می‌تواند دشوار باشد؛ چراکه علائم آن اغلب تا مراحل پیشرفته پدیدار نمی‌شوند. جراحی و شیمی‌درمانی از درمان‌های موجود برای این بیماری هستند.
موارد زیر، بعضی از مهم‌ترین عوامل خطر یا ریسک فاکتور‌های ابتلا به سرطان تخمدان محسوب می‌شوند:
- چاقی
- میانسال یا سالمند بودن
- سابقه سرطان تخمدان در بستگان نزدیک
- داشتن بعضی جهش‌های ژنتیکی خاص، مانند: BRCA1 و BRCA2
- تعلق به نژاد یهودیان اروپای شرقی یا اشکنازی
- سابقه ابتلا به سرطان سینه (پستان)، سرطان رحم یا سرطان کولون (روده بزرگ)
- آندومتریوز رحم (رشد بافتی مشابه بافت داخلی رحم، در خارج از آن)
- نداشتن سابقه زایمان
- سابقه مشکل عدم باروری
تعدادی از علائمی که احتمال دارد حاکی از این بیماری باشند، عبارتند از:
- نفخ، درد یا ناراحتی در لگن یا شکم
- تغییر در عادت‌های غذایی، ازجمله سیر شدن سریع یا کاهش اشتها
- ترشحات غیرطبیعی از واژن؛ به‌ویژه خونریزی خارج از چرخه قاعدگی یا بعد از یائسگی
- تغییرات دفع، مانند اسهال یا یبوست
- ورم یا افزایش حجم شکم
- تکرر ادرار
علائم بیماری سرطان تخمدان با بسیاری از بیماری‌های دیگر مشترک هستند. بنابراین تشخیص دقیق این بیماری بر عهده پزشک و با معاینه دقیق انجام می‌پذیرد.
ساختار و عملکرد تخمدان
تخمدان‌ها در سمت چپ و راست رحم، در قسمت پایین شکم، قرار دارند و به‌وسیله ماهیچه و رباط‌های لگن، در جای خود محکم شده‌اند. البته تخمدان‌ها و رحم با یکدیگر تماس ندارند. بعضی بیماری‌ها یا مشکلات مربوط به تخمدان می‌تواند با درد همراه باشد و نیاز به مداخله پزشکی داشته باشد.
متوسط ابعاد تخمدان حدوداً ۴ سانتی‌متر است. البته اندازه آن با افزایش سن کاهش می‌یابد و مثلا می‌تواند از زمان جوانی تا یائسگی، از ۶ به ۲ سانتی‌متر برسد. تخمدان از سه لایه تشکیل شده است:
- لایه بیرونی
- کورتکس (شامل بافت همبند و فولیکول تخمدان)
- مدولا (رگ‌های خونی و لنفاوی)
وظیفه تخمدان‌ها ساخت تخمک و ذخیره کردن آن‌ها است. آن‌ها همچنین با تولید هورمون‌های استروژن و پروژسترون، چرخه قاعدگی و بارداری زنان را کنترل می‌کنند. در طول فرآیندی به نام تخمک‌گذاری، یکی از تخمدان‌ها تخمکی را آزاد می‌کند. این تخمک وارد لوله فالوپ می‌شود و به سمت رحم حرکت می‌کند. دراین‌میان اگر اسپرمی این تخمک را بارور کند، می‌تواند بارداری فرد را به‌همراه داشته باشد. اما چنانچه هیچ اسپرمی در لوله‌های فالوپ زن وجود نداشته باشد، تخمک بعداً در طی چرخه قاعدگی، با خونریزی از رحم دفع می‌شود. به‌طور معمول در هر سیکل قاعدگی، یک تخمک آزاد می‌شود و این وضعیت تا زمان رسیدن شخص به یائسگی ادامه خواهد داشت؛ یعنی زمانی که دیگر آزادسازی تخمک متوقف می‌شود.
تخمدان‌ها ممکن است گاهی بیش از یک تخمک را آزاد کنند که احتمال دارد به بارداری چندقلو منجر شود. البته تمام تخمک‌هایی که فرد در زندگی خود خواهد داشت، از همان ابتدای تولد در بدن او وجود دارند. برخلاف مردان، بدن زنان در طول زندگی قادر به ساختن سلول جنسی خود نیست. زنان از همان زمان تولد، تمام تخمک‌هایی را که می‌توانند در طول عمرشان داشته باشند در تخمدان‌های خود دارند.
انواع تومورهای تخمدان
بیش از 30 نوع سرطان تخمدان وجود دارد که امکان دارد در یک یا هر دو تخمدان یا در لوله‌های فالوپ یا بافتی که اندام های شکم را می پوشاند (صفاق) شروع شوند. اکثر سرطان‌های تخمدان بر اساس نام سلولی که بیماری از آنجا شروع شده طبقه‌بندی می‌شوند.
به صورت کلی انواع سرطان‌های تخمدان را به 3 دسته سرطان اپیتلیال تخمدان، تومورهای سلول زایا و تومورهای استرومایی تخمدان تقسیم‌بندی کرد.
1- تومورهای تخمدان اپیتلیالی
تومورهای تخمدان اپیتلیالی از سطح خارجی تخمدان شروع می‌شوند. این تومورها می‌توانند خوش‌خیم (غیر سرطانی)، مرزی (پتانسیل کمی برای بدخیمی دارند) یا بدخیم (سرطانی) باشند.
تومورهای تخمدان اپیتلیالی خوش‌خیم در بدن پخش نمی‌شوند (متاستاز نمی‌دهند) و معمولاً منجر به بیماری جدی نمی‌شوند. هنگام بررسی در آزمایشگاه برخی تومورهای تخمدان اپیتلیالی، سرطانی به نظر نمی‌رسند و به عنوان سرطان تخمدان اپیتلیالی از نوع مرزی شناخته می‌شوند.
این تومورها قبلاً به تومورهایی با پتانسیل بدخیمی کم (تومورهای low malignant potential) نامیده می‌شدند و با سرطان‌های معمول تخمدان متفاوت هستند.زیرا در بافت حمایت کننده تخمدان رشد نمی‌کنند (که به آن استرومای تخمدان گفته می‌شود). معمولاً تومورهای مرزی نسبت به سرطان‌های معمول تخمدان، خانم‌های جوان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این تومورها به آرامی رشد می‌کنند و نسبت به بیشتر سرطان‌های تخمدان، کمتر زندگی بیمار را تهدید می‌کنند.
به تومورهای سرطانی اپیتلیال، کارسینوما گفته می‌شود. حدود 85% تا 90% از سرطان‌های بدخیم تخمدان، کارسینوما تخمدان اپیتلیالی می‌باشند. این سلولهای توموری دارای چندین ویژگی هستند که می‌توانند برای طبقه‌بندی کارسینوما تخمدان اپتلیالی در انواع مختلف مورد استفاده قرار گیرد.
۲- تومورهای سلول زایای تخمدان (Ovarian germ cell tumors)
سلولهای زایا معمولاً تخمک در خانم‌ها و اسپرم در آقایان را تشکیل می‌دهند. بیشتر تومورهای سلولهای زایای تخمدان خوش‌خیم هستند. اما بعضی از آن‌ها سرطانی هستند و ممکن است تهدید‌کننده‌ی زندگی بیمار باشند. کمتر از 2 درصد از سرطان‌های تخمدان جزو تومورهای سلولهای زایا هستند و به طور کلی، وضعیت بهبودی خوبی دارند. از هر 10 بیمار بیش از 9 بیمار حداقل 5 سال پس از تشخیص زنده می‌مانند. انواع مختلفی از تومورهای سلول زایا وجود دارد.
متداول‌ترین تومورهای سلولهای زایای عبارتند از:
- تراتوم (teratomas)
- دیسژرمینوما (dysgerminomas)
- تومورهای سینوس آندودرم ( endodermal sinus tumors )
- کوریوکارسینوماس (choriocarcinomas)
تومورهای سلول های زایا نیز می‌توانند بیش از یک زیر گروه باشند.
3- تومورهای استرومایی تخمدان
حدود یک درصد از سرطان‌های تخمدان جز تومورهای سلول استرومایی تخمدان می‌باشند. بیش از نیمی از تومورهای استروما در زنان بالای 50 سال دیده می شود. اما حدود پنج درصد از تومورهای استرومایی در دختران جوان اتفاق می‌افتد.
شایع‌ترین نشانه این تومورها خونریزی غیرطبیعی واژن است. این خونریزی به این علت رخ میدهد که بسیاری از این تومورها هورمون‌های زنانه (استروژن) تولید می‌کنند. این هورمون‌ها می توانند باعث شروع خونریزی واژن (مانند دوران قاعدگی) بعد از یائسگی شوند. همچنین در دختران جوان، این تومورها می‌توانند باعث قاعدگی و رشد پستان قبل از بلوغ شوند.
مراحل سرطان تخمدان
تشخیص مراحل سرطان تخمدان یکی از مهم‌ترین بخش‌های درمان این بیماری است. آزمایش‌ها و اسکن‌هایی که برای تشخیص سرطان باید انجام شود، اطلاعاتی را در مورد مراحل سرطان تخمدان و پیشرفت آن اختیار پزشک قرار میدهد. از جمله:
- اندازه سرطان
- وضعیت گسترش سرطان (مرحله)
درجه‌ی (garde) سرطان به معنای میزان غیر طبیعی به نظر رسیدن سلول‌ها در زیر میکروسکوپ است. مرحله و درجه‌ی سرطان به پزشک کمک می‌کند تا درمورد درمان مورد نیاز بیمار تصمیم‌گیری کند. این را بدانید که پزشکان از یک سیستم ساده مرحله بندی 1 تا 4، برای مرحله بندی سرطان تخمدان استفاده می‌کنند. به این سیستم مرحله‌بندی، سیستم FIGO گفته می‌شود.
مرحله تشخیص درجه سرطان هم به روش‌های خاصی نیاز دارد ممکن است تا زمانی که بیمار تحت جراحی قرار بگیرد، پزشک قادر نباشد که مرحله دقیق سرطان را تشخیص دهد.
درجه سرطان این اطلاعات را در اختیار پزشک قرار میدهد که سلولهای سرطانی چقدر شبیه سلولهای طبیعی هستند. مشخص شدن درجه‌ی سرطان به پزشک در تصمیم‌گیری در ارتباط با روش درمانی مورد نیاز بیمار کمک می‌کند.
سلول طبیعی با رشد و بالغ شدن برای نقش و جایگاه خود در بدن تکوین پیدا می‌کند. که به این فرایند تمایز گفته می‌شود. ممکن است که سلولهای سرطانی بسیار شبیه سلولهای طبیعی باشند. به این دسته از سلولهای سرطانی، سلولهای کامل تمایز یافته (differentiated) یا درجه پایین (low grade) می‌گویند. این دسته از سلولهای سرطانی به احتمال زیاد به آرامی رشد می‌کنند.
درصورتی که سلولهای سرطانی تمایزنیافته به نظر برسند و چیزی شبیه سلول طبیعی نباشد، به عنوان تمایز نیافته (undifferentiated ) یا درجه بالا (high grade) شناخته می‌شوند. این دسته از سلولهای سرطانی سریعتر از سرطان‌های درجه پایین رشد و گسترش می‌یابند.
به طور مثال پزشکان انواع سرطان‌های تخمدان اپیتلیال را به صورت زیر درجه‌بندی می‌کنند:
- درجه یک یا کاملاً تمایزیافته
- درجه دو یا به طور نسبی تمایزیافته
- درجه سه یا تمایز ضعیف (یا تمایز نیافته)
مرحله یک سرطان تخمدان یعنی سرطان فقط در تخمدان است و به جای دیگر گسترش نیافته است. جراحی درمان اصلی این مرحله است. در بعضی از موارد برای درمان نیاز به شیمی درمانی است.
منظور از مرحله یک در سرطان تخمدان چیست؟
در مرحله یک سرطان تخمدان، سرطان فقط در تخمدان قرار دارد و این مرحله به 3 گروه تقسیم می‌شود:
- مرحله 1A یعنی سرطان کاملا در داخل یک تخمدان قرار دارد.
- مرحله 1B یعنی سرطان کاملاً در داخل هر دو تخمدان قرار دارد.
مرحله 1C به 3 گروه تقسیم می‌شود:
- مرحله 1C1 یعنی سرطان در یک یا هر دو تخمدان قرار دارد و در حین جراحی تخمدان دچار پارگی (ترکیدگی) شده است
- مرحله 1C2 یعنی سرطان در یک یا هر دو تخمدان قرار دارد و تخمدان قبل از عمل دچار پارگی (ترکیدگی) شده یا سلولهای توموری در پوشش تخمدان قرار دارند
- مرحله 1C3 به این معنی است که سرطان در یک یا هر دو تخمدان قرار دارد و از مایعات گرفته شده از داخل شکم بیمار حین جراحی، سلولهای سرطانی وجود دارند.
منظور از مرحله دو سرطان تخمدان چیست؟
مرحله دو سرطان تخمدان به این معنی است که:
- سرطان در خارج از تخمدان یا در تخمدان رشد کرده است.
- سرطان در ناحیه محصور شده توسط استخوان‌های ران (لگن) در حال رشد است.
- ممکن است سلولهای سرطانی در شکم وجود داشته باشند.
مرحله‌ی دو سرطان تخمدان به دو گروه تقسیم می‌شود:
- مرحله 2A یعنی سرطان در لوله‌های فالوپ یا رحم رشد کرده است.
- مرحله 2B به این معنی است که سرطان در بافت‌های دیگر لگن، به عنوان مثال مثانه یا راست روده رشد کرده است.
در مرحله سه سرطان تخمدان، سرطان در خارج از لگن به داخل حفره شکم یا به غدد لنفاوی گسترش یافته است
منظور از مرحله سه در سرطان تخمدان چیست؟
مرحله سه سرطان تخمدان به این معنی است که:
- سرطان در خارج از لگن به پوشش حفره شکم (صفاق) گسترش یافته است.
- سرطان به غدد لنفاوی پشت شکم گسترش یافته است.
مرحله سه سرطان تخمدان به سه گروه 3A، 3B و 3C تقسیم می‌شود:
مرحله 3A به 2 گروه تقسیم می‌شود:
- مرحله 3A1 به معنای گسترش سرطان به غدد لنفاوی پشت شکم است
- مرحله 3A2 به این معنی است که پزشک سلولهای سرطانی را در نمونه‌های بافتی که از پوشش شکم بیمار گرفته شده، شناسایی می‌کند و همچنین سلولهای سرطانی ممکن است در غدد لنفاوی بیمار نیز وجود داشته باشند.
مرحله 3B به این معنی است که تومور سرطانی با اندازه 2 سانتی متر یا کوچکتر بر روی پوشش داخلی شکم (صفاق) وجود دارد و همچنین ممکن است در غدد لنفاوی بیمار نیز سرطان وجود داشته باشد.
مرحله 3C به این معنی است که تومور سرطانی بزرگتر از 2 سانتی متر در پوشش داخلی شکم (صفاق) بیمار وجود دارد و همچنین ممکن است در غدد لنفاوی بیمار نیز سرطان وجود داشته باشد.
منظور از مرحله چهار در سرطان تخمدان چیست؟
مرحله چهار سرطان تخمدان به این معنی است که سرطان به اندام‌های دیگری از بدن که از تخمدان‌ها مقداری فاصله دارند مانند کبد یا ریه‌ها گسترش یافته است.
مرحله چهار سرطان تخمدان به دو گروه تقسیم می‌شود:
- مرحله 4A
- مرحله 4B
مرحله 4A به این معنی است که سرطان باعث تجمع مایعات در لایه داخلی ریه‌ها شده است. به این حالت pelural effusion گفته می‌شود.
مرحله 4B به معنای گسترش سرطان به موارد زیر است:
- داخل کبد یا طحال
- گره‌های لنفاوی خارج از شکم
- اندام‌های دیگر مانند ریه‌ها
تفاوت سرطان تخمدان در زنان جوان و زنان یائسه
به‌طورکلی ریسک ابتلا به سرطان تخمدان با افزایش سن بیشتر می‌شود. البته با آنکه زنان در سنین بالا بیشتر در معرض ابتلا به این سرطان هستند، زنان جوان هم احتمال دارد به این بیماری مبتلا شوند. در واقع زنان در هر سنی ممکن است با این سرطان درگیر شوند، اما ابتلا در سنین زیر ۴۰ سال نادر است. بیشتر سرطان‌های تخمدان بعد از شروع یائسگی به وجود می‌آیند که البته نه خود یائسگی، بلکه بالا رفتن سن باعث بیشتر شدن احتمال سرطان تخمدان می‌شود. نیمی از موارد تشخیص داده‌شده این سرطان در دنیا، مربوط به زنان ۶۳ ساله و بالاتر است.
زنانی که سن زیر ۴۰ سال دارند، درصورت داشتن چنین شرایطی بیشتر در معرض سرطان تخمدان قرار خواهند داشت:
- سابقه ابتلا به سرطان سینه
- سابقه خانوادگی ابتلا به سرطان سینه، روده بزرگ، تخمدان، رحم یا رکتوم، در پیش از ۵۰ سالگی
- تعلق به تبار یهودیان اروپای شرقی یا یهودی اشکنازی
- ابتلا به آندومتریوز رحم
- قاعدگی زودرس
- کسانی که اولین دوره بارداری کامل (حدود ۳۹ تا ۴۱ هفته) را بعد از ۳۵ سالگی داشته‌اند
- زنانی که هیچ‌گاه دوره بارداری کامل نداشته‌اند
شایع‌ترین انواع سرطان تخمدان در بین زنان جوان
تومور سلولهای زایا
تومور سلولهای زایا در زنان جوان بیشتر به وجود می‌آید. این مشکل معمولاً فقط یک تخمدان را درگیر می‌کند.
تومور اپیتلیال
تومور اپیتلیال توموری است که در سطح خارجی تخمدان شکل می‌گیرد. بیشتر تومورهای تخمدان از این نوع هستند. تومورهای اپیتلیال ممکن است خوش‌خیم، مرزی یا بدخیم باشند. تومور مرزی توموری است که احتمال اندکی برای تبدیل شدن آن به تومور بدخیم وجود دارد. طبق آمار، در زنان ۴۰ ساله و پایین‌تر حدود ۷۲ درصد از سرطان‌های تخمدان از نوع تومور اپیتلیال هستند.
تومور استرومایی تخمدان
تومور استرومایی هم نوع نادر دیگری از این سرطان است. این تومورها بیشتر در زنان میانسال و سالمند به وجود می‌آیند، ولی حدود ۵ درصد از آن‌ها در زنان جوان رخ می‌دهند. تومور استرومایی می‌تواند هورمون استروژن تولید کند که خود ممکن است باعث قاعدگی در سنین پایین یا رشد پستان‌ها پیش از دوران بلوغ شود.
بااین‌حال تنها حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از موارد تشخیص سرطان تخمدان مربوط به پیش از دوران یائسگی است. پس طبیعی است که در زنان مسن، شاهد انواع مختلفی از سرطان تخمدان باشیم. دراین‌میان در زنان بالای ۵۰ سال، تومور بدخیم اپیتلیال شایع‌ترین نوع سرطان تخمدان به شمار می‌رود. به هر صورت در زنان یائسه ابتلا به تومورهای سلول زایای تخمدان بسیار نادر است.
سرطان تخمدان به کجا متاستاز می‌کند؟
سرطان تخمدان متاستاتیک سرطانی است که از تخمدان‌ها یا لوله‌های فالوپ به قسمت‌های دیگر بدن گسترش پیدا کرده است. سرطان تخمدان متاستاتیک در استیج چهار قرار می‌گیرد. البته تا زمانی که سلولهای سرطانی به خارج از تخمدان هم راه پیدا کرده‌اند، ولی دامنه درگیری از لگن فراتر نرفته است، ممکن است عنوان متاستاتیک به سرطان تخمدان اطلاق نشود.
برای سرطان تخمدان، خط سیر یکسانی وجود ندارد؛ در صورت تشخیص داده نشدن بیماری در مراحل اولیه، سرطان اغلب مسیر مشابهی را دنبال خواهد کرد. سرطان از لگن خارج می‌شود و تا قسمت‌های مختلف شکم و حفره پریتونئوم (حفره شکمی)، غدد لنفاوی و کبد گسترش پیدا می‌کند. در زمانی که سلولهای سرطانی تخمدان در این قسمت‌ها پیدا می‌شوند، هنوز متاستاز نیست. در بسیاری مواقع به شکل مؤثر قابل درمان است. درصورت درمان نشدن، دامنه بیماری تا نواحی دورتر، مانند ریه و بافت داخلی کبد کشیده می‌شود.
سرعت متاستاز سرطان تخمدان تابع عوامل گوناگونی است. بنا به تحقیقات انجام‌شده، سرطان‌های تخمدانی که از لوله‌های فالوپ شروع می‌شوند، به‌طور میانگین در عرض ۶ تا ۷ سال به تخمدان‌ها می‌رسند. پس از درگیر کردن تخمدان‌ها، تومورها پتانسیل آن را دارند که با سرعت بیشتری به قسمت‌های مجاور گسترش پیدا کنند و حتی به اعضای دورتر بدن مانند: طحال، مغز، روده، غدد لنفاوی و پوست برسند. البته مسائلی مانند ساختار مولکولی سلول‌ها هم در سرعت متاستاز مؤثر است.
سرطان تخمدان چقدر شایع است؟
سرطان تخمدان هفتمین سرطان شایع در میان زنان دنیا است. همچنین ازلحاظ مرگ ناشی از سرطان، سرطان تخمدان جایگاه هشتم را در دنیا دارد.
سرطان تخمدان در میان سفیدپوستان و بومیان آمریکا نسبت به سیاه‌پوستان، اسپانیایی‌تبارها و آسیایی‌ها کمی شیوع بیشتری دارد. احتمال ابتلا به سرطان تخمدان در طول زندگی تقریباً ۱ به ۷۸ است.
منابع:
